Co się dzieje z Betelgezą

Jedna z najjaśniejszych gwiazd nocnego nieba ostatnio dziwnie pociemniała. Ale są już teorie, które wyjaśniają niespodziewany spadek jasności. Betelgeza jest jedną z najjaśniejszych gwiazd na nocnym niebie i drugą najjaśniejszą w gwiazdozbiorze Oriona (zaraz po gwieździe Rigel).

Porównanie Betelgezy przed pociemnieniem i w jego trakcie. Oba zdjęcia wykonał instrument SPHERE na Very Large Telescope.  Żródło: ESO/M. Montargès et al

Oprócz wyjątkowej jasności Betelgeza jest niezwykła również z innego powodu – jest niewyobrażalnie olbrzymia. Gdyby Betelgeza znajdowała się w tym miejscu, co nasze Słońce, to granica jej powierzchni znajdowałaby się mniej więcej tam, gdzie teraz jest pas asteroid, czyli tuż przed orbitą Jowisza. Jest też jedną z nielicznych nocnych gwiazd, które wyróżniają się kolorem – gołym okiem można odróżnić pomarańczową Betelgezę od innych gwiazd w Orionie. 

Jak wiele innych gwiazd, jasność Betelgezy cyklicznie się zmienia. Jednak tym razem pociemnienie było tak ekstremalne, że zaciekawiło naukowców. Ponadto, oprócz spadku jasności, zaobserwowane zostało odkształcenie tarczy gwiazdy. 

Między wrześniem a listopadem 2019 roku teleskop Hubble’a obserwował gęste plamy, które zdawały się poruszać w obrębie atmosfery Betelgezy. W grudniu również teleskopy naziemne zauważyły pociemnienie gwiazdy, a w lutym 2020 roku Betelgeza osiągała tylko 2/3 swojej normalnej jasności. 

Ilustracja zjawiska, które doprowadziło do pociemnienie Betegezy. Niektórzy specjaliści życzliwie określają ten proces “kichnięciem” gwiazdy. Źródło: NASA&ESA, E. Wheatley (STScl)

Jednym z proponowanych powodów tej ciekawej zmiany, jest ulotnienie się z gwiazdy chmury gazów. Ta chmura znalazła się na trajektorii między nami, a Betelgezą. Ochłodzone gazy “przykryły” obraz gwiazdy, przez co obserwowaliśmy ją jako ciemniejszą i zniekształconą. Chociaż to wyjaśnienie prawdopodobnie jest trafne, to pozostawia ono naukowcom liczne wątpliwości. 

Zdjęcie supernowej SN 1987A w Wielkim Obłoku Magellana wykonane przez teleskop Hubble’a. Żródło: NASA, ESA, R.Kirshner

Wydawałoby się, że wyrzut masy powinien nastąpić z biegunów, gdzie grawitacja jest najsłabsza. Jednak w tym przypadku stało się inaczej, tym bardziej mechanizm uwolnienia tak dużej ilości pyłu i gazów gwiazdy jest interesujący. Oprócz tego, w lipcu 2020 ponownie zaobserwowano spadek jasności, tym razem jednak dużo mniejszy.  

Pojawiają się spekulacje, że dziwne zachowanie gwiazdy może być związane z jej podeszłym wiekiem. Betelgeza jest już u kresu swojego życia i szacuje się, że wybuchnie w potężną supernową w ciągu następnych 100 tysięcy lat. Kiedy się to stanie, jej światło będzie porównywalne do księżyca w pełni i będzie widoczne na ziemskim niebie przez wiele miesięcy.